کلمه مزاج برای همه ایرانیان نام کاملا آشنایی است. افرادی را که زود عصبانی می شوند آتشین مزاج می خوانند، افراد دیر جوش و کم حرف و غیر فعال را سرد مزاج می نامند. و طبع در حقیقت حالت بدنی است که فرد با آن متولد میشود و نمیتوان آن را عوض کرد. تفلوت طبع و مزاج در مواد غذایی چیست؟ آیا مزاج را میتوان تغییر داد؟ در ادامه این مطلب با ما همراه شوید تا جواب همه این سوالات رو بخوانیم.
طبع چیست؟
انواع طبع در طب سنتی
- طبع سرد
- طبع گرم
- طبع معتدل
مزاج چیست؟
هرگاه اجزای یک ارکان با دیگری در آمیزد به نوعی که اثر کند یکی در دیگری به قوت های خود که ضد هم اند و هر یکی تیزی دیگری را بشکند، همانندی فعل و انفعال در اجزا آن مرکب به حدی برسد که در همه اجزا کیفیتی یکسان پیدا گردد.
این کیفیت مرکب را مزاج گویند.
مزاج همان طبع است و آنرا نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید، مزاج جسم نیست. بلکه گرمی، سردی، خشکی، و تری را مزاج گویند.
انواع مزاج در طب سنتی
مزاج چون از ترکیب ارکان با یکدیگر پدید می آید لذا بسته به میزان ترکیب هر رکن، مزاج متفاوتی حاصل می گردد ولی اگر بخواهیم مزاجها را دسته بندی نماییم چون تعداد چهار رکن در هم ترکیب می شوند، مزاجهای اصلی را می توان در نه طبقه به شرح ذیل دسته بندی کرد:
۱- در تعدادی رکن آتش بیشتر ازسایر ارکان است این افراد مزاج گرم و خشک دارند آن ها را صفراوی می گویند.
۲- در تعدادی رکن هوا بیشتر از سایر ارکان است این افراد مزاج گرم و تر دارند آن ها را دموی می گویند.
۳- در تعدادی رکن آب بیشتر است این افراد مزاج سرد و تر دارند، لذا آن ها را بلغمی می گویند.
۴- در تعدادی رکن خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد و خشک دارند که آن ها را سوداوی می گویند.
۵- در تعدادی نیز این ارکان نسبتاً در حالت تعادل هستند این افراد مزاج معتدل دارند.
۶- در تعدادی ارکان آتش و هوا بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج گرم دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.
۷- در تعدادی ارکان هوا و آب بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج تر دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.
۸- در تعدادی ارکان آب و خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.
۹- در تعدادی ارکان خاک و آتش بیشتر است این افراد مزاج خشک دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.
بنابراین هر فرد از بدو تولدش دارای حرارت و رطوبت غریزی می باشد که به آن مزاج اصلی یا جبلی می گویند.
تعریف خلط در طب سنتی
یکی دیگر از اصطلاحاتی که در این مبحث نیاز است با آن آشنا شویم خلط می باشد.
هر غذایی که می خوریم هنگامی که وارد بدن ما می شود در معده هضم آن آغاز می گردد، به کبد می رود در کبد چهار خلط یا چهار نوع مایع تولید می شود که نام و خصوصیات آن ها به قرار ذیل است :
الف ) خلط دم که دارای مزاج گرم و تر است.
ب) خلط صفرا که دارای مزاج گرم و خشک است.
ج) خلط بلغم که دارای مزاج سرد و تر است.
د ) خلط سودا که دارای مزاج سرد و خشک است.
اگر چه همه این اخلاط در خون موجودند اما خدا برای صفرا و سودا جایگاه ذخیره در نظر گرفته است.
طحال: جایگاه ذخیره سوداست.
کیسه صفرا : جایگاه ذخیره صفراست
که در آن جمع باشند ودر صورت نیاز به اندازه لازم در بدن انتشار یابند.
اما “دم” و “بلغم” در عروق خونی ولنفاوی و… در حال گردش اند .
وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروریست اما در حد خاص و معین و کمبود و یا فزونی هر یک از آنها باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط می گردد که در این حالت برای رفع مشکل باید تدابیر مربوطه رعایت و درمان صورت پذیرد.
هرچیزی مزاجی دارد؟
این نکته قابل توجه است که هر چیز در این عالم هستی دارای مزاج است. حیوانات، گیاهان، فصول، سنین و اعضاء بدن که به ترتیب به آنها اشاره ای می کنیم:
۱. حیوانات
هر موجود بسته به نوع فعالیت و خلقتش دارای مزاج خاص خود است. مثلاً گرگ مزاج گرم وخشک دارد و عنصر آتش در آن برتری دارد، شیر که حیوان شجاع و درنده ای است از خون غالب آفریده شده است و اگر چنین نباشد که اصلا شیر نیست و نمی تواند تمام خصوصیات یک شیر را داشته باشد – مورچه از جنس سوداست- زنبور از جنس صفراست- الاغ از جنس بلغم است.
۲. گیاهان
در گیاهان وجود عناصر چهار گانه ارکان را با خوردن یا لمس آنها به وضوح می بینیم.گیاهانی که خوردن و حتی لمس آنها موجب گرمی و تشنگی فوری شده ویا حتی با تکرار در آنها در بدن ایجاد خارش وسوزش می شود را گرم وخشک می گوئیم.
گیاهانی که خوردن آنها موجب ایجاد گرمی می شود را گیاهان گرم و تر می گوئیم.
گیاهانی که موجب رفع حرارت، بدن شده و رفع تشنگی می کند. سرد وتر می نامیم.
گیاهانی که از گرمی بدن می کاهد اما تشنگی را برطرف نمی کند و با تکرار آنها در بدن ایجاد خشکی و لاغری می شود، سرد و خشک می گوئیم که مزاج تک تک گیاهان به تفکیک و با جزئیات در بحث مفردات، ذکر می شود.
همین جا یک نکته مهم لازم است ذکر شود:
در مجموع عناصر گرم وخشک را صفرازا ، گرم و تر را مولد خون
در مجموع عناصر سرد وخشک را سودازا و سرد وتر را بلغم زا نامگذاری می کنیم.
۳. فصول
بهار، مزاج گرم وتر دارد.
پاییز، سرد وخشک
تابستان، گرم و خشک
زمستان، سرد وتر
۴. ساعات شبانه روز
صبح: مزاج گرم وتر- بهاری
ظهر: گرم وخشک- تابستانی
عصر: سرد وخشک- پاییزی
شب: سرد وتر – زمستانی
۵. اسنان (سن ها)
انسان در سنین مختلف مزاجهای مختلفی دارد:
۱- مرحله رشد ونمو (از تولد تا ۳۰ سالگی) ، دارای مزاج گرم وتر است .
۲- مرحله جوانی(۳۰ تا ۳۵ سالگی) ، مزاج گرم وخشک
۳- مرحله میانسالی یا کهولت (۳۵ سالگی تا ۶۰ سالگی)، مزاج سرد و خشک
۴- مرحله پیری (بعد از ۶۰ سالگی)، مزاج سرد و تر
۶. انواع مزه ها
مزه شیرین : گرم
تلخی: گرم وخشک
ترشی: سرد وخشک
شوری و تندی: گرم وخشک
بی مزه و گسی: سرد و تر
۷. مزاج عضوی
هر عضوی در بدن یک مزاج مخصوص به خود دارد مثلاً: مغز، سرد و تر/ استخوان و مو، سرد وخشک / چربی، سرد وتر / قلب، گرم و خشک می باشند.
۸. مزاج جنسیتی
جنس مذکر نسبت به جنس مونث گرم تر است.
۹. مزاج مکان ها
مناطق کوهستانی: سرد وخشک
مناطق بیابانی: گرم و خشک
مناطق کنار دریا: سرد وتر
طبع و مزاج چه فرقی باهم دارند؟
- طبع در حقیقت، طبیعت هر فرد است و به صورت ارثی و غریزی به وی منتقل میشود. طبع را نمیتوان تغییر داد، اما مزاج با توجه به نوع غذاهای مصرفی قابل تغییر است.
- از بیماریهایی که به واسطه طبع برای هر فرد رخ میدهد به راحتی نمیتوان پیشگیری کرد؛ اما با تغییر مواد غذایی و ذائقهای که با توجه به مزاج افراد مختلف تعیین شده میتوان آنها را از خطر ابتلا به بیماریهای مختلف مصون نگه داشت.
- با شناخت مزاج میتوان در بدن تعادل برقرار کرد اما این موضوع برای طبع صدق نمیکند.
سخن پایانی
با توجه به توضیحاتی که در بالا داده شد فهمیدیم که طبع چیست؟ و مزاج چیست؟ و تفاوت بین طبع و مزاج در طب سنتی را نیز اشاره نمودیم. حال برای آنکه بتوانید طبع و مزاج مواد غذایی مختلف را بداتید میتوانید از سایت قندپهلو و دسته بندی مربوط به مواد غذایی دسترسی پیدا کنید. همچنین در وبسایت قندپهلو به بیش از ۱۶۰۰ کالری مواد غذایی و بیشتر از ۸ هزار دستور تهیه انواع غذاهای ایرانی و بین المللی و طرز تهیه انواع نان شیرینی و … پرداخته شده است که این خود باعث شده تا یکی از بهترین سایتهای آموزش آشپزی ایران گردد.