-
ملاتونین در اصل در دهه‌ی ۱۹۵۰ کشف شد. در آن زمان پژوهشگرانِ یک آزمایشگاه پوست، گمان می‌کردند این ماده نقش مهمی در رنگ پوست بازی می‌کند. آنها دوز بالایی از این مادهی شیمیایی را مصرف کردند
هنوز هم تولید یک قرص خواب عالی که بدون عوارض جانبی انسان را هرچه سریع‌تر و به مدت طولانی به خواب ببرد، یک رویا است. چنین قرص سحرآمیزی می‌توانست بسیاری از مشکلات بالقوه را حل کند. میلیون‌ها نفر امروزه خواب کافی ندارند. به عنوان مثال یافته‌های یک نظرسنجی انجام گرفته توسط مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها در امریکا نشان می‌دهد که ۳۵ درصد آمریکایی‌ها کمتر از ۷ ساعت در شب می‌خوابند. در این مقاله با ماده‌ای به نام ملاتونین آشنا شده و می‌خوانید که آیا این ماده می‌تواند به داشتن خواب راحت کمک کند.
خواب خوب تنها باعث بالا رفتن احساس تندرستی نمی‌شود. اتفاق نظر مجامع علمی بر این است که خواب خوب بدن را در برابر بیماری‌های قلبی، دیابت و چاقی محافظت می‌کند. در آزمایشگاه‌های خواب در نمونه‌ی خون شرکت کنندگانی که به مدت سه هفته چرخه‌ی خواب معیوبی داشتند، آثاری از بیماری دیابت دیده شده بود. اگر به اهمیت خواب شک دارید، باید به این نکته توجه کنید که هم اکنون دانشمندان بر این باورند که چرخه‌های آسایش و هوشیاری از اصول مهم تنظیم‌کننده‌ی بدن همه‌ی موجودات زنده‌ی کره‌ی زمین هستند. حتی کوچک‌ترین سلول‌ها هم دارای کد ژنتیکی برای تنظیم ریتم شبانه‌روزی هستند.
مطمئنا داروهای خواب فراوانی در بازار وجود دارد که متاسفانه نه تنها آنچنان اثربخش نیستند بلکه می‌توانند خطرناک و اعتیادآور هم باشند.
بسیاری ترجیح می‌دهند با مراجعه به داروخانه یک داروی جایگزین چند هزار تومانی تهیه کنند که در تبلیغات از آن به عنوان داروی طبیعی و کاملا مطمئن یاد می‌شود. این دارو ملاتونین نام دارد که در کشور امریکا، بر خلاف سایر مواد شیمیایی، به عنوان مکمل غذایی به فروش می‌رسد. البته برخی شواهد علمی هم از این ادعا پشتیبانی می‌کنند.
اما داستان ملاتونین هم مثل همه‌ی داروهای خواب پیچیده است. با وجود اینکه می‌دانیم ملاتونین یک مادهی شیمیایی است که بدن ما به طور طبیعی در طول خواب آن را تولید می‌کند، اما نحوه‌ی عملکرد و فوائد آن نیازمند یک بررسی جامع و دقیق است.
ملاتونین چیست؟
ملاتونین در اصل در دهه‌ی ۱۹۵۰ کشف شد. در آن زمان پژوهشگرانِ یک آزمایشگاه پوست، گمان می‌کردند این ماده نقش مهمی در رنگ پوست بازی می‌کند. آنها دوز بالایی از این مادهی شیمیایی را مصرف کردند به این امید که پوست‌شان روشن‌تر شود اما همگی خواب‌آلود شدند.
چیزی که دانشمندان به آن دست یافتند این بود که ملاتونین هورمونی است که بدن را از شب‌هنگام باخبر می‌سازد. این ماده در غده‌ی صنوبری‌شکلی که در اعماق مغز قرار دارد ساخته می‌شود.
به گفته‌ی دیک وارتمن (Dick Wurtman)، دانشمند علوم شناختی در دانشگاه MIT که به کشف کارکرد ملاتونین در انسان‌ها کمک شایانی کرده است، «در مهره‌داران کوچک مثل قورباغه، غده‌ی صنوبری در حقیقت چشم سومی است که نور تاریک را دریافت می‌کند.» دانشمندان در ابتدا فکر می‌کردند که این غده تنها در پستانداران کارکردی داشته است اما به تدریج به عضوی باقی‌مانده و بدون کارکرد بدل شده که در عرض چند میلیون سال به کلی ناپدید خواهد شد.»
اما در دهه‌ی ۱۹۶۰، وارتمن و تیمش در MIT دریافتند که نور هنوز هم از طریق چشم به غده‌ی صنوبری در پستانداران می‌رسد و ترشح ملاتونین را کنترل می‌کند که در طول روز به خاطر وجود نور مهار می‌شود. در شب تا وقتی که در معرض نور روشن یا نور آبی که ترشح ملاتونین را متوقف می‌کند و ما را بیدار نگه می‌دارد نباشیم، ملاتونین در جریان خون گردش دارد.
هنگامی که ملاتونین در جریان خون قرار می‌گیرد به عنوان یک پیام‌رسان عمل می‌کند. واکنش بدن به این پیام‌ها به نوع حیوان بستگی دارد. برای مثال، موش‌ها شب‌گرد هستند بنابراین ممکن است نقش ملاتونین بیدار نگه داشتن حیوان باشد. در انسان‌ها و سایر موجوداتِ روزگرد، این ماده بدن را برای استراحت آماده می‌کند و کمک می‌کند که بدن در شب حالت سکون و آسایش را حفظ نماید.
به نظر می‌آید ملاتونین در انسان‌ها به دو شیوه باعث خواب می‌شود:
۱. این باور وجود دارد که ملاتونین به طور وسیع، قسمت‌هایی از بدن که هنوز بیدار هستند را سرکوب می‌کند البته نحوه‌ی عملکرد آن دقیقا مشخص نیست. همچنین ممکن است ملاتونین نقشی در پایین آوردن دمای بدن که لازمه‌ی خواب است، داشته باشد.
۲. ملاتونین سرعت کلی ساعت بدن را تنظیم می‌کند. دانشمندان نشان داده‌اند ساعت بدن افرادی که در بعدازظهر ملاتونین گرفته‌اند فریب می‌خورد و فکر می‌کند دیروقت است و این افراد خیلی زود خواب‌آلوده می‌شوند. مصرف ملاتونین برای کسانی که دچار پرواززدگی شده‌اند و بدن‌شان تصور می‌کند در یک منطقه‌ی زمانیِ روزهنگام قرار دارند، می‌تواند سودمند باشد.
تاثیر مصرف ملاتونین چقدر است؟
در بررسی و ارزیابی ملاتونین، سوالات بزرگی در ذهن پژوهشگران شکل گرفته است:
آیا ملاتونین به انسان‌هایی که از بی‌خوابی رنج می‌برند کمک می‌کند که زودتر به خواب بروند؟
آیا ملاتونین به انسان کمک می‌کند که خواب کاملی داشته باشد؟
آیا ملاتونین به چرخه‌ی خواب انسانی که وارد منطقه‌ی زمانی جدید‌ی شده است کمک می‌کند؟
آیا ملاتونین برای افرادی که می‌خواهند خود را با شیفت‌های جدید کاری وفق دهند سودمند است؟
و آیا ملاتونین مطمئنا ساعت بدن را تغییر می‌دهد؟
برای پاسخ به این سوالات مطالعات فراوانی بر روی جمعیت‌های مختلف با مصرف دوزهای متفاوت انجام شده است که کار مقایسه‌ی مستقیم این مطالعات را سخت کرده و دریافت ما از نتایج را به چالش کشانده است. اما فراتحلیل‌هایی که در مورد ملاتونین وجود دارد شواهدی را نشان می‌دهند که برای پاسخ به سوالات بالا می‌تواند مفید باشد.
پتی دویستر (Patty Deuster)، دانشمند و محقق علوم سلامت در دانشگاه یونیفورمد سرویس (Uniformed Services)، در سال ۲۰۱۴ نویسنده‌ی ارشد یک مقاله‌ی بررسی سیستماتیک مطالعات مربوط به ملاتونین بوده است. او و تیمش ۳۵ پژوهش تصادفی صورت گرفته توسط دارونما بر روی افراد سالمی را که بعضی از آنها دچار بی‌خوابی بودند گرد‌آوری کردند. به گفته‌ی دویستر تاثیر ملاتونین بر روی بی‌خوابی مثبت اما ضعیف بوده است و به مطالعات بیشتر با شرکت‌کنندگان بیشتری نیاز است.
همچنین یافته‌های حاصل از مرور مطالعات توسط دویستر، تاثیر مثبت ضعیفی را بر روی شروع خواب، استمرار خواب و پرواززدگی نشان داده است. شواهد در خصوص کارکنان شیفتی و تغییر ساعت بدن بی‌نتیجه بوده است. با این حال بعضی از آنها اعتقاد دارند ملاتونین را باید در ساعات پایانی بعدازظهر مصرف کرد زیرا در این زمان احتمال تغییر ساعت بیولوژیکی بسیار بالاتر است. گزارش دویستر تنها به مطالعات تغییر فاز ساعت بدن با مصرف ملاتونین در شب معطوف شده است.
سازمان‌های بین‌المللی سلامت نیز مطالعات صورت گرفته بر روی ملاتونین را تحلیل کرده‌اند.
در اروپا، در برخی کشورها ملاتونین تنها با ارائه‌ی نسخه‌ی پزشکی به فروش می‌رسد. در سال ۲۰۱۱، مرکز سلامت غذای اتحادیه اروپا که تنظیم‌کننده‌ی مقررات ملاتونین است، یک بررسی اجمالی بر روی نتایج مطالعات ملاتونین انجام داد و عنوان کرد: «ملاتونین به کاهش زمان به خواب رفتن کمک شایانی می‌کند.»
این نتیجه به نظر درست می‌آید اما همه‌ی پژوهشگران بر سر اینکه ملاتونین می‌تواند تفاوت چشمگیری ایجاد کند، توافق ندارند. فیلیپ جرمن (Philip Gehrman)، پزشک و پژوهشگر خواب در دانشگاه پنسیلوانیا، می‌گوید: «مطالعات به روشنی نشان می‌دهند که ملاتونین یک قرص خواب نامطلوب است.»
یک بررسی جامع در سال ۲۰۰۵ با تحلیل ۱۵ پژوهش صورت گرفته توسط دارونما بر روی افرادِ دچار بی‌خوابی، به این مسئله نگاه دقیق‌تری داشت. این بررسی نشان داد که ملاتونین به طور متوسط زمان به خواب رفتن را در مقایسه با دارونما به مقدار ۳.۹ دقیقه کاهش و زمان خواب را ۱۳.۷ دقیقه افزایش می‌دهد و همچنین بازده خواب (نسبت زمان دراز کشیدن به زمان خواب) را تا ۳.۱ درصد بالا می‌برد.
علاوه بر این، یک بررسی جامع در سال ۲۰۰۷ نشان داد که یک نوع قرص خواب به نام بنزودیازپین(benzodiazepines) به طور متوسط انسان را ۱۰ دقیقه زودتر به خواب می‌برد. هنگامی که خواب هستید، این دارو زمان خواب شما را تا ۳۰ دقیقه و حتی بیشتر افزایش می‌دهد. فراموش نکنید که این دارو می‌تواند اعتیادآورد باشد و در دوزهای بالا سبب مرگ مصرف‌کننده شود.
ملاتونین شاید بر افراد پرواززده یا افرادی که سطح ملاتونین بدن‌شان پایین است تاثیر بهتری داشته باشد
ساعت بدن فردی که پرواززده شده است از ساعت مقصد جا می‌ماند و همین موجب می‌شود که فرد به سختی بخوابد.
ملاتونین ممکن است به ویژه برای پرواززده‌ها مفید باشد چون هم قادر است به تغییر ساعت بدن برای مطابقت با ساعت محلی کمک کند و هم موجب به خواب رفتن پس از یک پرواز طولانی شود.
در سال ۲۰۰۲، کتابخانه‌ی کوکرین یک مرور سیستماتیک بر روی قابلیت‌های ملاتونین انجام داد که بر اساس آن ملاتونین قادر است به انسان کمک کند تا برنامه‌ی جدید خواب خود را پس از پرواززدگی با دوزهایی به کوچکی ۰/۵ میلی‌گرم مجددا تنظیم کند. بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق، ملاتونین در جلوگیری یا کاهش پرواززدگی به ویژه در پروازهای شرقی تاثیر به‌سزایی دارد و استفاده‌ی کوتاه‌مدت از آن بی‌خطر است. همچنین، ۸ مورد از ۱۰ آزمایش نشان داده‌اند که اگر ملاتونین در زمانی نزدیک به زمان خواب مقصد (۱۰ شب تا نیمه‌شب) مصرف شود، پرواززدگی را در پروازهایی که از مناطق زمانی ۵ ساعت یا بیشتر می‌گذرند کاهش می‌دهد.
به نظر می‌رسد که ملاتونین برای برخی افراد عملکرد بهتری دارد.
وارتمن می‌گوید «اگر مشکل خواب شما ناشی از کمبود هورمون ملاتونین باشد، مصرف ملاتونین برای رفع این مشکل بسیار موثر خواهد بود.» اگر منشأ مشکل خواب مثلا اضطراب باشد، مصرف این قرص آنچنان اثربخش نیست.
فرانک شیِر (Frank Scheer)، دانشجوی گاه‌زیست‌شناسی (chronobiology) در هاروارد، تصریح می‌کند که هنگام پایین بودن سطح ملاتونین در داخل بدن، دوز دهانی ملاتونین قابلیت بالایی در خواب‌آلود کردن فرد دارد. او می‌گوید: «در افراد سالم، اگر در میانه‌ی روز ملاتونین مصرف شود، این کار به آنها کمک خواهد کرد که در میانه‌ی روز به خواب بروند و اگر در شب ملاتونین مصرف شود، هیچ تاثیری بر خواب آنها نخواهد داشت.»
شیِر همچنین بیان می‌کند که ملاتونین از منحنی معمولِ واکنش-دوز (dose-response curve) را دنبال نمی‌کند. این یعنی مصرف دوز بالاترِ ملاتونین لزوما منجر به خواب بیشتر نمی‌شود.
بدن انسان با افزایش سن ملاتونین کمتری تولید می‌کند، بنابراین این هورمون برای درمان بی‌خوابیِ افراد مسن مناسب است. ملاتونین همچنین بر افرادی که دچار اختلال تاخیر در فاز خواب (Delayed sleep phase disorder) (اختلال ناهمگامی دائمی ساعت بیولوژیکی بدن با محیط) هستند، تاثیر بیشتری دارد.
آیا ملاتونین عوارض جانبی دارد؟
دویستر گزراش‌های ۳۵ پژوهش در خصوص عوارض جانبی ملاتونین را بررسی کرده و چیز چشمگیری نیافته است. معمول‌ترین عارضه‌ی جانبی گزارش شده خواب‌آلودگی (که خاصیت اصلی ملاتونین است) و سردرد بوده است.
اما شیِر می‌گوید مواردی دیده شده که ملاتونین عوارض جانبی داشته است. ملاتونین توانایی بدن برخی افرادِ دارای یک تنوع ژنتیکی خاص را در پردازش گلوکز خون معیوب می‌سازد که البته به گفته‌ی او بی‌ضرر هم نیست.
متاسفانه در بسیاری از مطالعات، خطرات استفاده‌ی طولانی‌مدت مورد ارزیابی قرار نگرفته است. شیِر می‌گوید: «هیچ مطالعه‌ی روشنی درباره‌ی مصرف ملاتونین برای بیش از ۶ ماه انجام نگرفته است.»
ملاتونین چه زمانی باید مصرف شود
پژوهشگران هرگز یک بررسی سیستماتیک در خصوص اهمیت زمانبندی مصرف ملاتونین برای افرادی که می‌خواهند سریع‌تر به خواب بروند، انجام نداده‌اند.
حتی پژوهشگرانی که در رابطه با این مقاله با اونها مصاحبه شد نیز بسته به اینکهفکر می‌کردند ملاتونین برای بهبود خواب بهتر است یا برای تنظیم ساعت شبانه‌روز، در خصوص زمان مصرف ملاتونین اتفاق نظر نداشتند.
بر اساس نظر جرمن، قابلیت ملاتونین در تغییر ساعت شبانه‌روزی بدن قوی‌تر از قابلیت آن در سریع به خواب بردن است. به گفته‌ی او «به جای مصرف ملاتونین در زمان خواب، چند ساعت پیش از این زمان آن را مصرف کنید. در این صورت ساعت بیولوژیکی بدن هر روز حدود نیم ساعت به جلو می‌رود.»
شیِر تصریح می‌کند که مصرف ملاتونین در ساعت‌های انتهایی بعدازظهر یا اول شب منجر به بیشترین پیشروی در فاز خواب می‌شود یعنی روز بعد ساعت بدن شما مقداری جلوتر خواهد بود.
او می‌گوید قرار گرفتن در معرض نور خورشید در صبح نیز به این موضوع کمک می‌کند و حتی کشیدن ساعت به جلو شاید موثرتر از ملاتونین باشید و گاهی باید در کنار مصرف ملاتونین این کار را انجام داد.
از طرف دیگر، وارتمن مصرف ملاتونین را چندین ساعت پیش از خواب توصیه نمی‌کند. او می‌گوید توانایی هرچند ضعیف ملاتونین در فراهم آوردن خوابِ به‌موقع این معنا را دارد که این دارو باید زمان کوتاهی پیش از خواب مصرف شود.
در مجموع به نظر شیِر، پیش‌بینی زمان ایده‌آل مصرف، کاری دشوار است. به گفته‌ی او قاعده‌ی مصرف ملاتونین ساده نیست و بسیاری از پزشکان شاید از طریقه‌ی مصرف صحیح آن آگاهی نداشته باشند.
دلیل دیگری برای احتیاط در مصرف ملاتونین این است که هنوز مقررات مناسبی برای مصرف آن وضع نشده است
جولیا بلوز (Julia Belluz) بر روی گزارش‌های مفصلی درباره‌ی قوانین مبهم مکمل‌های رژیمی در آمریکا کار کرده است. او مکمل‌های رژیمی را به یک راهروی پر از مین تشبیه کرده است. محتویات مکمل‌ها معمولا شامل آن چیزی که می‌گویند نیستند و گاهی اوقات دارای مواد افزودنی مضر هم هستند. بنابراین می‌باید اطمینان حاصل کنید که محتویات برند ملاتونینی که خریداری می‌کنید توسط یک نهاد ثالث که نقش نظارتی دارد (مثل وزارت بهداشت) تایید شود. بر اساس نظر وارتمن، این فرض که ملاتونین یک مکمل رژیمی است به کل اشتباه است و ملاتونین طبیعیِ بدن ما اصلا از طریق رژیم غذایی تامین نمی‌شود.
در خصوص ملاتونین، اهمال دیگری که در قانون وجود دارد امکان خرید دوزهای بالا و غیرضروری است. در داروخانه‌ها به راحتی می‌توان قرص ملاتونین ۱۰ میلی‌گرمی تهیه کرد که اصلا مصرف آن کمکی نخواهد کرد. بیشتر مطالعات نشان می‌دهند که مصرف دوزهای پایین، مثلا ۱ میلی‌گرم یا کمتر، تاثیر یکسانی با دوزهای بالا دارد. علاوه بر این، مصرف دوزهای بالا خطر بی‌حسی مغز نسبت به هورمون را در پی خواهد داشت. وارتمن می‌گوید: «اگر شما میزان ملاتونین خون مغز خود را بسیار بیشتر از حد نرمال بالا ببرید، دریافت‌کننده‌های مغز نسبت به ملاتونین بی‌حس می‌شوند و واکنش بدن شما ضعیف و ضعیف‌تر خواهد شد.» در نتیجه توصیه‌ی کارشناسان بر این است که مصرف ملاتونین را باید با دوزهای پایین‌تر شروع کرد.
و در نهایت، دانستن این نکته مهم است که قرص هرگز به تنهایی نمی‌تواند مشکلات و اختلالات خواب را برطرف کند. دلایل بسیاری زیادی در دنیای مدرن امروز سد راه خواب خوب و صحیح هستند: استرس در محیط کار و خانه، همسایگان پرسروصدا، استفاده بسیار کم از نور روز، مصرف زیاد کافئین، کار کردن در شیفت‌های غیرمعمول، ورزش نکردن، استفاده از تلفن‌های هوشمند تا دیروقت و… .