-
این کارشناس دارویی معتقد است که نقص قوانین دارویی کشور یکی دیگر از عوامل زمینه‌ساز افزایش خودسرانه مصرف دارو است: «تجربه نشان داده که قوانین پلیسی برای ممنوعیت تهیه داروی بدون نسخه در کشور موفق نبوده است.
مصرف خودسرانه داروهای جنسی و اعصاب افزایش یافته است ایرانیان خوددرمانی را با پیشگیری اشتباه گرفته‌اند.
خوددرمانی در ایران یکی از معضلات قدیمی و ریشه‌دار است تا جایی که خیلی‌ها از آن به‌عنوان یکی از شاخصه‌های فرهنگ عمومی جامعه ایرانی یاد می‌کنند. فرهنگ خوددرمانی با پیشینه نسبتا طولانی‌اش به‌قدری در میان ایرانیان رواج دارد که کمتر کسی برای بیماری‌های سطحی به پزشک مراجعه می‌کند و در صورت مراجعه به پزشک نیز به دلیل فرهنگ غلط مصرف دارو یا داروهای بیشتری از داروخانه‌ها تهیه می‌کند یا برخلاف تجویز پزشک با مشاهده علایم بهبود مصرف دارو و درمان را رها می‌کند.
تقریبا همه ایرانیان با وجود هشدارهای مکرر پزشکان، داروسازان و متخصصان اورژانس نسبت به عواقب درمان‌های بدون مشورت با پزشک، همچنان به خوددرمانی ادامه می‌دهند. نتایج تحقیقات در این زمینه نشان می‌دهد که ایرانیان بیش از سه برابر میانگین جهانی و دو برابر میانگین کشورهای آسیایی خوددرمانی می‌کنند. مصرف خودسرانه دارو و بیشتر از تجویز پزشک، قطع مصرف دارو، رها کردن روند درمان و مراجعه به افراد فاقد صلاحیت پزشکی برای درمان برخی بیماری‌های خاص از عمده موارد خوددرمانی در کشور است، اما خوددرمانی هم مانند خیلی چیزهای دیگر در چند‌سال اخیر با گسترش شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای و اینترنتی، رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته است. حالا مصرف خودسرانه داروهای مسکن و سرماخوردگی جای خود را به مصرف داروهای اعصاب و تقویت‌کننده‌های جنسی داده است.
اگر روزی خانواده‌ها برای درمان نازایی به قابله، رمال و دعانویس مراجعه می‌کردند، حالا زمان تولد فرزندشان را به هفته، روز و ساعت تعیین می‌کنند و برای خوشایند اعضای خانواده بارها سونوگرافی‌های رنگی و سه‌بعدی انجام می‌دهند تا جنین را قبل از تولد حسابی برانداز کنند و زودتر بتوانند درباره شباهت‌های ظاهری او به سایر اعضای خانواده اظهارنظر کنند یا روش‌های غیرعلمی درمان بیماری‌ها و اختلالات روانی که در چند‌سال اخیر مرسوم شده، همگی نشان از ابعاد گسترده و پیچیده فرهنگ خوددرمانی در جامعه ایرانی دارد.
فرهنگی که می‌توان آن را معلول باورهای غلط ناشی از بی‌اطلاعی عمومی و پایین بودن سطح سواد سلامت جامعه ایرانی، باورهای خرافی، برخی اطلاعات ناقص و بعضا نادرست طب سنتی، خرده اطلاعات موجود در سایت‌های اینترنتی درخصوص انواع بیماری‌ها و روش‌های درمانی، بی‌توجهی متولیان و فعالان نظام سلامت و نبود برنامه مشخص در جهت افزایش آگاهی و سواد سلامت عمومی در سیاست‌های کلان سلامت کشور دانست. عوامل و کمبودهایی که در مجموع باعث شده تا روند خوددرمانی در کشور به شکل عجیب و غریبی افزایش یابد. موضوعی که دیر یا زود زنگ خطر را برای سلامت عمومی جامعه به صدا درمی‌آورد.
جای خالی مشاوره در نظام درمانی
مصرف خودسرانه دارو یکی از مصادیق بارز خوددرمانی است. موضوعی که اتفاقا در میان ایرانیان نیز طرفداران زیادی دارد. مصرف دارو هرچند از مهم‌ترین ارکان درمان بیماری‌هاست، ولی مصرف غیرمنطقی دارو علاوه بر درمان نکردن بیماری باعث ایجاد عوارض دارویی در طولانی‌مدت می‌شود. براساس تحقیقات انجام‌شده، هر ایرانی به‌طور متوسط سالانه ٣٣٩ عدد دارو مصرف می‌کند که بیش از دو و نیم برابر استاندارد جهانی است.
مُسکن‌ها، قطره‌های چشمی و آنتی‌بیوتیک‌ها در صدر بیشترین میزان مصرف خودسرانه دارو هستند. براین اساس ایران پس از چین رتبه دوم مصرف دارو در میان کشورهای آسیایی را دارد. سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران حدود ۴/ ١١درصد است که تقریبا چهاربرابر میانگین مصرف این داروها در کشورهای درحال توسعه است. هرچند مسئولان سازمان غذا و دارو سرانه مصرف دارو در کشور را حدود ۵٠ دلار اعلام می‌کنند و در مقایسه با سرانه جهانی ١٣٠ دلاری آن، بر پایین بودن سرانه مصرف دارو در ایران اصرار دارند اما در مقابل برخی گزارش‌ها بالا بودن مصرف خودسرانه دارو در کشور را تأیید می‌کند. براساس اعلام رسمی دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی علت مراجعه ۵درصد افراد به مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، عوارض دارویی است و ١٠درصد عوارض دارویی ناشی از حساسیت‌های دارویی است. همچنین تحقیقات انجام شده دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت در این زمینه نشان می‌دهد ١٠ تا ١۵درصد داروها در ایران بدون مشورت با پزشک و به‌طور خودسرانه مصرف می‌شوند و در این بین مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها در صدر مصرف خودسرانه داروها قرار دارند.
این وضع باعث شده ١٠ تا ٢٠درصد علت بستری شدن بیماران در مراکز درمانی ناشی از عوارض دارویی باشد. اما چرا مصرف خودسرانه دارو در ایران بالاست؟ این پرسشی است که به گفته محمود هادی‌پور، مدیر یکی از داروخانه‌های غرب تهران پاسخ آن را باید در سه ضلع مهم سلامت یعنی پزشک، داروساز و بیمار جست‌وجو کرد.
او در این‌باره می‌گوید: «خوددرمانی در جامعه ایرانی ریشه‌های اجتماعی دارد و دلایل اصلی آن را باید در شرایط حاکم بر روابط پزشک، داروساز و بیمار جست‌وجو کرد. تهیه و مصرف دارو بدون نسخه پزشک یا قطع مصرف دارو بدون توجه به دستور پزشک و دکتر داروساز دو مشکل عمده دارویی کشور در زمینه خوددرمانی است که معلول عوامل مختلفی است.»
به گفته این کارشناس دارویی، دوره کلاسیک درمان و مصرف دارو با تحولات سریع عصر اطلاعات دستخوش تغییرات زیادی شده است: «درحال حاضر با فشار دادن یک دکمه حجم بالایی از اطلاعات در حوزه‌های مختلف ازجمله دارو و درمان در اختیار کاربر قرار می‌گیرد، به همین دلیل متخصصان در حوزه پزشکی نیز باید همگام با این تغییرات، در روند درمان و نسخه دادن به بیمار او را در استفاده از دارو راهنمایی کنند. کاری که متاسفانه به درستی در روند درمان بیماران انجام نمی‌شود. درحالی‌که بیمارمحوری به‌عنوان رکن اساسی در نظام‌های سلامت پیشرفته چندین سال است که مورد توجه قرار گرفته است و مشاوره دادن به بیمار توسط کادر درمانی یکی از اصول پذیرفته‌شده در نظام‌های درمانی است، در کشور ما مشورت و راهنمایی بیمار نه از سوی پزشک و نه از طرف داروخانه‌ها به درستی انجام نمی‌شود، به همین دلیل بیمار پس از مراجعه به پزشک و گرفتن دارو از داروخانه سوال‌های زیاد بی‌پاسخی دارد.»
هادی‌پور با بیان این‌که رفتار پزشک و داروساز در مواجهه با بیمار یکی از مشکلات بزرگ در زمینه خوددرمانی است، در این‌باره می‌گوید: «متاسفانه موضوع مشاوره فنی به بیمار توسط داروخانه‌ها به کلی فراموش شده است و پزشکان هم به دلیل مشغله زیاد اطلاعاتی درخصوص بیماری و روند درمان به بیمار نمی‌دهند، درحالی‌که اطلاع‌رسانی و آگاهی دادن به بیمار در مورد بیماری و روند درمان یکی از وظایف پزشک است و همچنین داروخانه‌ها باید در مورد مصرف داروهای تجویزشده توسط پزشک، به بیمار اطلاعات دقیقی ارایه کنند. این درحالی است که در بسیاری از موارد بیماران با گذشت چند روزی از مصرف دارو اگر تأثیر ملموسی در وضع خود احساس نکنند، مصرف دارو را قطع کرده و روند درمانی جدیدی را پیش می‌گیرند، البته عکس این موضوع هم اتفاق می‌افتد؛ بسیاری از مردم به محض مشاهده علایم بهبود مصرف دارو را قطع می‌کنند، به‌گمان این‌که سلامت کامل خود را به دست آورده‌اند، غافل از این‌که دوز و مقدار مصرف دارو با توجه به نوع بیماری و شرایط جسمی بیمار توسط پزشک تجویز شده است، این موضوع هم نوع دیگری از خوددرمانی است که اتفاقا شیوع بیشتری در جامعه دارد.»
افزایش مصرف خودسرانه داروهای جنسی و اعصاب
این کارشناس دارویی معتقد است که نقص قوانین دارویی کشور یکی دیگر از عوامل زمینه‌ساز افزایش خودسرانه مصرف دارو است: «تجربه نشان داده که قوانین پلیسی برای ممنوعیت تهیه داروی بدون نسخه در کشور موفق نبوده است. البته بسیاری از کشورهای دنیا با انجام مشاوره این مشکل را حل کرده‌اند. براساس قوانین موجود تحویل دارو بدون نسخه پزشک ممنوع است، درحالی‌که منطقا کسی نمی‌تواند مصرف دارو را برای مردم ممنوع کند. بالا بردن آگاهی عمومی تنها راهکار کاهش خودسرانه دارو در کشور است. اگر به بیمار اطلاع کاملی درخصوص عوارض، موارد مصرف و خطرات ناشی از خوددرمانی داده شود، مصرف خودسرانه دارو به میزان قابل توجهی در کشور کاهش پیدا می‌کند.»
قیمت دارو هم یکی دیگر از عواملی است که به عقیده بسیاری از کارشناسان به افزایش مصرف خودسرانه دارو در ایران دامن زده است. موضوعی که به گفته هادی‌پور باعث شده تا مردم به جای مراجعه به پزشک از همان ابتدا به داروخانه مراجعه و داروی مورد نظرشان را تهیه و مصرف کنند: «وقتی هزینه ویزیت یک متخصص ۵٠هزار تومان است و هزینه تهیه دارو ١٠هزار تومان، بیمار ترجیح می‌دهد به جای مراجعه مجدد به پزشک به داروخانه برود و داروی مورد نیاز خود را تهیه و مصرف کند، در صورتی که امکان دارد پزشک معالج نسخه جدید یا دوز متفاوتی از داروی قبلی را برای او تجویز کند.»
به گفته این مدیر داروخانه، درچند‌سال گذشته تقاضا برای تهیه داروهای اعصاب و ناتوانی‌های جنسی بدون نسخه پزشک افزایش چشمگیری داشته است: «در چند سال گذشته من از نزدیک شاهد افزایش تقاضا برای تهیه داروهای اعصاب و ناتوانی‌های جنسی بوده‌ام، البته این مسأله در سایر کشورها هم وجود دارد که بخشی از آن به انگ اجتماعی و تابوهای موجود درخصوص این گروه از بیماری‌ها برمی‌گردد. البته تجربه شخصی نشان داده که با مشاوره و صحبت بخش زیادی از مراجعان ما از تهیه خودسرانه دارو منصرف شده‌اند و به پزشک مراجعه کرده و سپس با نسخه بازگشته‌اند. این نشان می‌دهد که می‌توان با آگاهی دادن به مردم بخش قابل توجهی از مصرف خودسرانه دارو و به‌طورکلی خوددرمانی در کشور را کاهش داد.»
پزشک خانواده و کاهش درمان‌های خودسرانه
جدا از نقش مشاوره، افزایش آگاهی و ارتقای سواد سلامت عمومی، اقتصاد سلامت و هزینه‌های درمانی هم یکی دیگر از عوامل اقبال عمومی به خوددرمانی است. مراجعه نکردن مردم به پزشک به دلیل نبود یا کمبود حمایت مالی از هزینه‌های درمانی موضوعی است که به گفته داریوش طاهرخانی، عضو شورایعالی نظام پزشکی یکی از عوامل خوددرمانی در کشور است.
او معتقد است اگر خدمات سطح یک درمانی برای عموم مردم رایگان باشد، کمتر کسی به سمت خوددرمانی می‌رود: «بخش زیادی از خوددرمانی به مشکلات خدمات سطح یک درمانی برمی‌گردد. آمارها نشان می‌دهد در کشورهایی که از خدمات درمانی رایگان در سطوح ابتدایی برخوردارند، میزان خوددرمانی پایین است. به همین دلیل هم در چند‌سال گذشته نظام سلامت ما هم سعی داشت به این سمت حرکت کند، اما به دلایل مختلفی این هدف و برنامه در نظام سلامت کشور ما تاکنون ابتر مانده است.»
به گفته طاهرخانی، طرح پزشک خانواده یکی از برنامه‌های راهبردی نظام سلامت کشور است که می‌تواند جلوی درمان‌های خودسرانه را بگیرد: «یکی از نتایج طرح پزشک خانواده کاهش شیوع خوددرمانی در کشور است که متاسفانه این طرح به دلیل شتابزدگی دولت‌ها در روند اجرایی با مشکل مواجه شده و عملا هیچ دردی را از مردم دوا نکرده است.»
عضو شورایعالی نظام پزشکی همسو نبودن ارکان نظام سلامت را یکی دیگر از دلایل سردرگمی مردم در مواجهه با بیماری و پیگیری روند درمان عنوان می‌کند و در توضیح بیشتر می‌گوید: «وقتی پزشکان با وزارت بهداشت، وزارت بهداشت با انجمن‌های تخصصی و جامعه پزشکی با داروسازان هرکدام به‌نوعی مشکلاتی دارند، باعث کلافگی و سردرگمی مردم و درنهایت بی‌اعتمادی مردم به ساختار و ارکان نظام سلامت می‌شود. به‌عبارت دیگر بی‌اعتمادی به نظام سلامت یکی از دلایل اصلی خوددرمانی در کشور است.»
او ناامیدی از درمان را یکی دیگر از عوامل افزایش خوددرمانی در کشور عنوان می‌کند و در این‌باره می‌گوید: «در بسیاری از موارد بیماران به دلیل نداشتن اطلاعات کافی درخصوص بیماری انتظار دارند در مدت زمان کوتاهی معالجه شوند، درحالی‌که شاید یک بیماری به ظاهر ساده مانند سرماخوردگی دوره درمانی چند هفته‌ای داشته باشد. البته مشاوره و ارایه اطلاعات به بیمار از وظایف اصلی پزشکان است.»
پیشگیری با خوددرمانی تفاوت دارد
تا وقتی سازوکار مشخصی برای فروش دارو در داروخانه‌ها تعیین نشود، معضل مصرف خودسرانه دارو و به دنبال آن خوددرمانی در کشور حل نمی‌شود. در هیچ کجای دنیا به این راحتی دارو در اختیار مردم قرار نمی‌گیرد. اینها را محمود اسحاق‌حسینی، دبیر انجمن جراحان داخلی می‌گوید.
او معتقد است که رواج خوددرمانی در کشور به دلیل وجود خرده اطلاعات درمانی و دارویی در میان مردم است: «اینترنت در ایجاد موج جدید خوددرمانی نقش بسیار مهمی دارد. به دلیل وجود منابع غیرمعتبر و غیرعلمی متعدد اطلاعات دارویی و درمانی ناقص و غلطی در فضای مجازی منتشر می‌شود و همین موضوع می‌تواند منشأ مشکلات زیادی در خوددرمانی باشد. خواص و اثربخشی داروها بخشی از اطلاعات دارویی است ولی عوارض و تداخلات دارویی بخش مهم دیگری است که متاسفانه مردم بدون توجه به آن اقدام به تهیه و مصرف دارو می‌کنند.»
به گفته عضو هیأت‌مدیره انجمن جراحان داخلی، ایرانیان تفاوت پیشگیری با خوددرمانی را نمی‌دانند و همین موضوع باعث افزایش درمان‌های خودسرانه می‌شود: «در موارد متعددی مصرف خودسرانه دارو به تصور پیشگیری از بیماری انجام می‌شود، درحالی‌که پیشگیری نخستین مرحله است و مصرف دارو به منزله روند درمان بیماری است و این دو با هم تفاوت دارد، ولی بسیاری از مردم تفاوت بین پیشگیری و خوددرمانی را نمی‌دانند.»
او دلیل این ناآگاهی را به پایین بودن سطح سواد سلامت عمومی مربوط می‌داند: «ارتقای سواد سلامت جدا از کاهش هزینه‌های درمان در کاهش خوددرمانی و اقداماتی از این دست نقش بسیار مهمی دارد، ولی متاسفانه ما در این زمینه خوب عمل نکرده‌ایم.»
به گفته اسحاق‌حسینی درمان نشدن بهتر از درمان ناقص و خوددرمانی است، چرا که پدیده خوددرمانی جدا از عوارض و مشکلات جسمی که برای بیمار به همراه دارد، در ابعاد وسیع‌تر بار مالی اضافی را نیز به نظام سلامت کشور تحمیل می‌کند. به همین دلیل هم نظام‌های سلامت پیشرو در دنیا بخش عمده‌ای از منابع خود را به ارتقای سطح سواد سلامت جامعه اختصاص می‌دهند.
او به رواج بی‌رویه مصرف گیاهان دارویی به صورت خودسرانه و بدون مراجعه به پزشک و متخصص طب سنتی هم اشاره می‌کند: «تداخل طب سنتی با طب جدید یکی از معضلات سلامت عمومی جامعه ایرانی است که این مشکل با رواج داروهای گیاهی در جامعه به تصور بی‌ضرر بودن این داروها دوچندان شده است. بسیاری از این گیاهان دارویی با مصرف داروهای شیمیایی تداخل دارد و حتی مصرف بی‌رویه همین داروهای گیاهی هم می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری داشته باشد، اما عموم مردم به دلیل ناآگاهی به تصور این‌که داروهای گیاهی هیچ عوارضی ندارند، به‌طور بی‌رویه از این داروها استفاده می‌کنند.»